Η πρώτη εκκλησία της Παναγίας

Το 1170, οι καλόγεροι της Καρυάς, έχτισαν με άδεια του Κωνσταντίνου Βαλέριου την εκκλησία της Παναγίας, στο ύψωμα που βρισκόταν τα οστά του Αγάθωνα. Ο ναός αυτός διάνυσε μακρό βίο.Έζησε 636 χρόνια. Γύρω στην εκκλησία σχηματίστηκε ένας μικρός οικισμός που πήρε το όνομα Αγία Σιών (Αγιάσος), ο οποίος εξελίχτηκε με την πάροδο του χρόνου σε μεγάλη και αξιόλογη κωμόπολη. . Όταν το νησί υποδουλώθηκε στους Τούρκους, πολλοί χριστιανοί πήραν τις οικογένειές τους και κατέφυγαν στην εκκλησία της Παναγίας για να σωθούν.

Το 1701 η Αγιάσος με σουλτανικό φιρμάνι πήρε το δικαίωμα να μην πληρώνει φόρους. Ο Τούρκος διοικητής της περιοχής, που είχε την έδρα του στη Συκούντα, αρρώστησε βαριά. Απελπισμένος δέχτηκε να τον θυμιάσουν, να τον ραντίσουν με το αγίασμα της Ζωοδόχου Πηγής. Και το θαύμα έγινε. Ο Τούρκος ενθουσιασμένος ήθελε να κάνει ένα μεγάλο δώρο στην εκκλησία της Παναγίας, αλλά κάτι τέτοιο το απαγόρευε το Κοράνιο. Πήγε λοιπόν στην Πόλη και έφερε το φιρμάνι να μην πληρώνει κανείς απ' τους κατοίκους της Αγιάσου φόρο, όχι μονάχα στους Τούρκους αλλά και στη Δημογεροντία της Μυτιλήνης. Το προνόμια αυτό έκανε τους κατοίκους της γύρω περιοχής ναέρχονται και να μένουν στην Αγιάσο για να αποφύγουν τη φορολογία.

Η Αγιάσος έγινε το φημισμένο κέντρο χειροτεχνίας. Στα 1729 οι οικογένειας του χωριού είχαν φθάσει τους 500.

Το φιρμάνι καταργήθηκε το 1783.

Η δεύτερη εκκλησία της Παναγιάς
Επειδή όμως ο πρώτος ναός ήταν πλέον ετοιμόρροπος και επικίνδυνος, λόγω της φθοράς του χρόνου, κατά το έτος 1806 με την πρωτοβουλία το τότε Μητροπολίτη Μυτιλήνης Ιερεμίου και των προκρίτων της Αγιάσου κατεδαφίστηκε και κτίστηκε νέος ναός, μεγαλύτερος, παρόλο που οι τουρκικές αρχές είχαν δώσει αυστηρή εντολή να αναγερθεί ο νέος ναός πάνω στα θεμέλια του παλαιού. Οι εργασίες για τον εξωτερικό και εσωτερικό καλλωπισμό του ναού κράτησαν πολλά χρόνια. Ο διάκοσμος του ναού ήταν βαρύτατος, όπως και του παλαιού, γιατί τα δωρήματα των χριστιανών ήταν πλούσια. Ο ναός απόκτησε ωραία έργα εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής, όπως το τέμπλο, ο θρόνος, ο άμβωνας, τα προσκυνητάρια.

Η Τρίτη εκκλησία της Παναγιάς

Ενώ οι τεχνίτες εργαζόταν ακόμη για τα έργα της ξυλογλυπτικής ξαφνικά τη νύχτα της 6ης Αυγούστου 1812, ο ναός έγινε παρανάλωμα της φωτιάς, κατά τη μεγάλη πυρκαγιά, που αποτέφρωσε μεγάλο μέρος της κωμόπολης. Ευτυχώς από τις εικόνες του τέμπλου μόνο μία, η εικόνα του Χριστού, καταστράφηκε, όλες δε οι άλλες διασώθηκαν. Απερίγραπτη ήταν η λύπη και η οδύνη που κατέλαβε τις ψυχές των ευσεβών χριστιανών της Αγιάσου και βαρύτατο το πένθος, που κάλυψε ολόκληρο το νησί για την καταστροφή του μεγάλου αυτού χριστιανικού μνημείου.

Κάτω το έτος 1815 με τις δωρεές, τις οποίες με ενθουσιασμό προφέρουν οι Χριστιανοί της Αγιάσου, και με τους εράνους, που ενεργεί ο μητροπολίτης Μυτιλήνης Καλλίνικος με απεσταλμένους του στην επαρχία, αλλά και στα απέναντι μέρη της Μικρός Ασίας, ανεγείρεται πάνω στα θεμέλια του παλιού νέος ναός, ο τρίτος στη σειρά, ο οποίος διασώζεται μέχρι σήμερα.

Ο ναός κτίστηκε ύστερα από άδεια τους Σουλτάνου Μαχμούτ του Β, που χορηγήθηκε ύστερα από αίτηση των κατοίκων της Αγιάσου, με τον όρο να μη γίνει μεγαλύτερος απ' τον παλιό. Το μήκος του ναού είναι 32,20m και το πλάτος 26,20 Είναι βασιλική τρίκλιτη και έχει τρεις αψίδες με τρεις άγιες Τράπεζες, απ' τις οποίες η δεξιά είναι αφιερωμένη στον ’γιο Χαράλαμπο και η αριστερή στην ’γιο Νικόλαο.

Για την αποπεράτωση του ναού πουλήθηκαν όλα σχεδόν τα εκκλησιαστικά κτήματα. Το έτος 1816 έγινε ιδιαίτερος έρανος, μεταξύ των χριστιανών στις πόλεις και τα χωριά της Αιολίδας, για να συμπληρωθεί ο εσωτερικός διάκοσμος του ναού. Επί είκοσι χρόνια ειδικοί τεχνίτες καταγίνονταν με την κατασκευή του τέμπλου, του θρόνου και του άμβωνα.

Η εκκλησία της Παναγιάς είναι ένα πραγματικό ανάκτορο πίστης. Τα αφιερώματα αποτελούν ένα θησαυρό αμύθητης αξίας. Βυζαντινές και μεταβυζαντινές εικόνες κοσμούν το ναό, και δημιουργούν την εντύπωση ότι βρίσκεσαι σ' ένα χώρο βυζαντινής, θρησκευτικής ομορφιάς.

Μια δεύτερη πυρκαγιά, στα 1877, έκαψε σχεδόν ολόκληρο το χωριό, όχι όμως και την εκκλησία, Τα σπίτια, που μέχρι τότε ήταν από τη μέση και πάνω ξύλινα και προεξείχαν στους στενούς δρόμους χτίστηκαν ξανά πέτρινα και οι δρόμοι μεγάλωσαν. Το χωριό πήρε τη σημερινή μορφή του.

Η Αγιάσος σήμερα έχει περίπου 3000 μόνιμους κατοίκους, ενώ την δεκαετία του 60 είχε περίπου 8000.

Η Γιορτή της Παναγίας
Το πανηγύρι της Παναγιάς γίνεται στις 15 Αυγούστου. Από την 1 Αυγούστου οι προσκυνητές συρρέουν στα κελιά και στον αυλόγυρο της εκκλησίας όπου "δεκαπεντίζουν" διανυκτερεύοντας στην ύπαιθρο. Η κωμόπολη παίρνει μια όψη πανηγυρική. Οι προσκυνητές φθάνουν με όλα τα μέσα και πολλοί ξεκινούν απ' τη Μυτιλήνη και από τ' άλλα χωριά του νησιού, με τα πόδια, απολαμβάνοντας την ομορφιά της λεσβιακής Αυγουστιάτικης νύχτας. Σταθμός της όλης αυτής διαδρομής είναι η Καρύνη. Σχεδόν όλοι οι προσκυνητές σταματούν στα αιωνόβια πλατάνια για να ξαποστάσουν για λίγο, όπου συνήθως στήνεται ένα παραδοσιακό γλέντι. Απ' εκεί οι πιο αποφασισμένοι παίρνουν ένα παλιό πλακόστρωτο μονοπάτι τη "πατωμένη" όπως είναι γνωστό, όπου ανάμεσα στους ελαιώνες, έχουν τη δυνατότητα να φτάσουν πιο γρήγορα στην Αγιάσο. Το χωριό σφίζει από κίνηση όλο το βράδυ της Παραμονής της Γιορτής. Η πόλη της Μυτιλήνης κυριολεκτικά αδειάζει και ο κόσμος της βρίσκεται εκεί… στην Αγιάσο … και πηγαινοέρχεται στην εκκλησιά στα γραφικά πλακόστρωτα, στις πλατείες, στο Κήπο της Παναγιάς. Οι μικροπωλητές απλώνουν παντού τις πραμάτιες τους, οι ντόπιοι προβάλουν με το καλύτερο τρόπο τα τοπικά προϊόντα όπως χαλβάς, ξυνόμηλα αχλάδια καρύδια ενώ η μυρωδιά της ρίγανης και του φασκόμηλου, δεν αφήνουν κανέναν από τους επισκέπτες ασυγκίνητο. Πολλούς απ’ αυτούς τους βρίσκει το ξημέρωμα και η πρωινή δροσιά του βουνού. Η ατμόσφαιρα είναι εξαιρετικά γιορταστική, η εμπειρία για τον κάθεναν που θα βρεθεί εκεί, μοναδική.

Την ημέρα της γιορτής της Παναγίας ύστερα απ' τη καθιερωμένη λειτουργία γίνεται επίσημα η περιφορά της εικόνας γύρω από το ναό.